گیاه شناسی خرما

گیاه شناسی خرما

مقدمه

کاشت نخل خرما با قدمت طولانی در مناطق گرمسیری انجام شده و این میوه به عنوان یکی از مواد غذایی اصلی در سبد غذایی خانوارها شناخته می‌شود. این گیاه در مناطق خاورمیانه بومی است و در ایران، به عنوان یک کالای صادراتی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است.

بر اساس آمار جهانی، مصر، ایران، عربستان، عراق، پاکستان، امارات، الجزایر، سودان، سودان جنوبی و عمان به ترتیب، ده کشور برتر تولید کننده خرما در جهان هستند. در ایران، کشت نخل خرما در استان هایی مانند کرمان، بوشهر، خوزستان، سیستان و بلوچستان، فارس و هرمزگان رایج است.

سالانه حدود 900 تا 1000 تُن خرما در ایران تولید می‌شود. علاوه بر مصرف داخلی، انواع رقم های خرمای ایران به کشورهایی مانند هند، پاکستان، ترکیه، قزاقستان، فرانسه، روسیه و مراکش صادر می‌شود. برای تولید خرمای با کیفیت، لازم است که تولیدکننده با مرفولوژی گیاه خرما و مراحل مختلف رشدی میوه به طور کامل آشنا باشد تا به بهترین نتیجه دست یابد. بنابراین، در این مقاله به بررسی خصوصیات گیاه شناسی خرما می‌پردازیم.

خرما

نخل خرما

در بررسی گیاه شناسی خرما میتوان گفت؛ نخل خرما گیاهی چند ساله و دوپایه می‌باشد که گل‌های نر و ماده آن به صورت جداگانه روی پایه‌های مختلف قرار دارند. نخل خرما از طبقه گیاهی از زیر شاخه نهان‌دانگان[1]، رده تک‌لپه‌ای‌ها، راسته اسپات‌داران[2] و خانواده پالماسه[3] (Palmaceae) یا آریکاسه[4] (Aricaceac) می‌باشد. گیاه شناسی خرما نشان می دهد که در این خانواده نزدیک ۲۰۰ جنس و ٤٠٠٠ گونه وجود دارد که اکثر آن‌ها بومی نواحی گرمسیر و نیمه‌گرمسیر جنوب آسیا و آفریقا هستند.

تمام گونه‌های جنس فونیکس نخل، دارای گل‌های نر واجد پرچم و گل‌های ماده واجد مادگی هستند و به صورت خوشه روی نخل‌های جداگانه و در محور بین برگ‌ها ظاهر می‌شوند. ژنوم خرما دارای ۳۶ کروموزوم (2n=2x=36) است و اندازه ژنوم بین Mb645 و 550Mb تخمین زده شده است (ژانو[5] و همکاران، ۲۰۱۳).

در علم گیاه شناسی خرما Phoenix dactylifera، گیاهی چند ساله از تیره نخل (Palmaceae) و همیشه سبز، تک لپه و دو جنسیتی (گل های نر و ماده بر روی دو درخت جداگانه) است. این گیاه در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری بومی است و در برابر سرمای شدید حساس است. سیستم ریشه ای گیاه خرما افشان و فاقد ریشه اصلی است.

ریشه های ثانویه از ریشه های اولیه بذری شاخه می‌زنند و در نهایت ریشه های جانبی تشکیل می‌دهند. در سیستم ریشه ای افشان، قطر ریشه در تمام طول آن یکسان است. گسترش ریشه های خرما به چهار شکل مختلف مشاهده می شود. در حالت اول، ریشه ها در اطراف طوقه نخل قرار دارند و به عمق ۲۵ سانتیمتری نفوذ می کنند.

این ریشه ها در فاصله ای حدود ۵۰ سانتیمتری از هم پراکنده هستند و نقش تنفسی دارند. بخش زیادی از ریشه ها به صورت طولی در عمق ۹۰ تا ۱۵۰ سانتیمتری خاک و به صورت عرضی در فاصله ای بیشتر از سایه انداز گیاه، توسعه پیدا می کنند. بررسی های گیاه شناسی خرما حاکی از آن است که بخش های کمی از ریشه ها نیز به سطح آب زیرزمینی در عمق ۱/۵ تا۱/۸ متری خاک نفوذ می کنند.

با وجود این ریشه ها، نخل های خرما مقاومت خوبی در مقابل کم آبی دارند. حجم و گسترش این بخش از ریشه ها، با توجه به میزان آب زیرزمینی، در گیاهان مختلف متفاوت است. به دلیل حضور بخش زیادی از ریشه های نخل خرما در عمق پایین تر از ۵۰ سانتیمتری خاک سطحی، می‌توان گیاهان فصلی مانند گندم، یونجه و سبزیجات برگی را در فواصل ردیف های درختان نخل کشت کرد.

تنه نخل خرما

در  علم گیاه شناسی خرما نخل خرما دارای تنه‌ای عمودی و چوبی است که رنگ آن قهوه‌ای است. تنه بدون انشعاب و با قطر یکسان در طول کل آن است. متوسط قطر تنه در ارقام مختلف بین 35 تا 70 سانتیمتر واریز می‌کند.

تنه نخل خرما در واقع تجمع دستجات آوندی در قالب شبکه‌ای از بافت سلولی است. در مرکز تنه نخل، جوانه انتهایی یا قلب نخل وجود دارد. رشد طولی نخل بر اثر فعالیت جوانه انتهایی و تشکیل برگ به سمت خارج تنه، ایجاد می‌شود.

در صورتی که جوانه انتهایی نخل خرما، آسیب ببیند، درخت از بین خواهد رفت. برگ‌های خرما، پس از تشکیل و با رشد تدریجی تنه، باید در نزدیکی تنه قطع شده و فقط برگ‌های انتهایی پس از رسیدن به بلوغ، در بخش بالایی تنه، حفظ شوند.

بخش خارجی تنه نخل خرما، از کرب‌ها یا ته برگ‌های باقی‌مانده از برگ‌های مسن، پوشیده شده است و با گذر زمان و افزایش سن نخل، این قسمت‌ها پوسیده شده و تنه نخل به صورت مسطح و صاف مشاهده می‌شود. رشد عرضی یا افقی تنه، از طریق کامبیوم آوندی انجام می‌گیرد. کامبیوم آوندی پس از شکل‌گیری تنه، از بین می‌روند و قطر تنه افزایش نمی‌یابد.

شکل: تنه نخل خرما در ارقام مختلف

پانویس ها:

[1] Angiosperm

[2] Spadiciflora

[3] Palmaceae

[4] Aricaceae

[5] Zhao