انواع خرما

خرما

میوه خرما یک محصول مهم در مناطق خشک و نیمه‌خشک جهان است که نقش مهمی در بقای بسیاری از صحرانشینان از دوران باستان داشته و هم اکنون نیز نقش مهمی در اقتصاد و زندگی مردم این مناطق ایفا می‌کند.

مبالغه نیست گفته شود اگر نخل خرما نبود گسترش و پراکندگی آدمی در مناطق گرم و بی‌آب و علف بسیار محدود‌تر می‌شد، زیرا خرما هم به عنوان یک غذای پرانرژی بوده و هم در شرایط صحرا به راحتی قابلیت نگهداری و حمل داشته است.

همچنین نخل آن با ایجاد سایه و محافظت در برابر بادهای صحرایی محل مناسبی را برای اسکان صحرانشینان فراهم می‌کرد. تولید خرما به عنوان یک میوه تازه در بین میوه‌های گرمسیری در جایگاه پنجم بعد از مرکبات، انبه، موز و آناناس و به عنوان یک میوه خشک دارای مقام اول است و بعد از آن انجیر خشک و برگه زردآلو قرار دارد.

تاریخچه خرما

ذکر نام نخل در کتاب‌های آسمانی نظیر قرآن کریم و تورات، کتب مذهبی و دعاهای بودا، علاوه بر اثبات قدمت کشت آن در قدیم، اهمیت و ارزش این محصول را آشکار می‌سازد.

هم چنین مسلمانان از قدیم خوردن انواع خرما را در وقت افطار در ماه مبارک رمضان یک فضیلت می‌دانستند، بابلی‌ها نخل خرما را کشمارو و سومریان آن ‌را دتله می‌نامیدند.

نخل خرما یکی از قدیمی‌ترین درختان میوه است که در دنیا وجود داشته است. اولین خاستگاه خرما به درستی شناخته نشده است ولی بعضی از دانشمندان مبدأ اصلی آن را در آسیا و کرانه‌های خلیج فارس و گروهی دیگر نیز زیستگاه اصلی آن را شمال آفریقا و شبه جزیره هند دانسته‌اند.

یافته‌های باستان‌شناسان حاکی از رشد این گیاه در ۶۰۰۰-۵۰۰۰ سال قبل از میلاد در ایران و مصر است. آن‌ها برای اثبات این ادعا به لوح‌های گلی ۵۰۰۰ سال پیش استناد کرده‌اند.

شواهد نشان می‌دهد که اولین بار کشت این گیاه در حدود ۴۰۰۰ سال قبل در عراق صورت گرفته است. همچنین کشت آن از آغاز تشکیل سلسله هخامنشی در ایران مرسوم بوده است.

در کل، نظر عمومی این است که نخستین زمان نخل‌کاری مصادف با قدیمی‌ترین تمدن‌ها بوده و از شمال شرقی آفریقا تا شمال غربی جلگه دجله و فرات گسترش داشته است و از این مناطق نخل به صورت تصادفی یا به صورت هدفمند جابجا شده است.

انواع خرما

مراحل رشد خرما

انواع خرما وجود دارد که کشاورزان و پرورش دهندگان خرما به منظور مجزا ساختن مراحل رشد این میوه اصطلاحاتی را به‌کار می‌برند که در زیر آمده است.

• مرحله کیمری

این اصطلاح برای خرماهای نارس و سبز رنگ به‌کار می‌رود. در این مرحله وزن خرما به سرعت افزایش می‌یابد و مقدار قند، اسیدیته و رطوبت آن زیاد می‌شود ولی در اواخر این مرحله سرعت تغییرات رو به کاهش می‌گذارد.

• مرحله خلال

در این مرحله ممکن است خرما به رنگ زرد، صورتی، بنفش، قرمز یا زرد با لکه‌های قرمز باشد. ذخیره قندی آن کم شده یا ثابت می‌ماند و وزن و اسیدیته قابل‌تیتر کاهش می‌یابد. در این مرحله مواد جامد محلول خرما به حدود ۳۰-۴۵% می‌رسد و خرما طعم گسی دارد. البته بعضی از انواع خرما در این مرحله قابل‌خوردن هستند.

• مرحله رطب

این مرحله با شروع نرم شدن میوه آغاز می‌شود در این مرحله کم شدن رطوبت ادامه می‌یابد ولی تا آنجا ادامه نمی‌یابد که از خرما در برابر فساد میکروبی محافظت کند. مواد جامد محلول خرما در این مرحله حدود ۴۵-۶۰% است و طعم گسی آن از بین می‌رود.

• مرحله تمار

در این مرحله خرما کاملاً می‌رسد و خشک شدن تا آنجا ادامه می‌یابد که علاوه بر حفاظت خرما بافت دلپذیر آن نیز حفظ شود. در این مرحله نسبت آب و قند میوه به گونه‌ای است که تخمیر در آن اتفاق نمی‌افتد و مواد جامد محلول آن در این مرحله به حدود ۶۰-۸۴% می‌رسد.

کاربردهای انواع خرما

با توجه به ارزش غذایی والایی که خرما از آن برخوردار است؛ از نظر اقتصادی اهمیت زیادی دارد به‌طوری که هم اکنون تولید و صادرات انواع خرما جزء مهمی از اقتصاد بسیاری از کشورها خصوصاً برخی کشورهای اسلامی به حساب می‌آید. تولید سالیانه خرما در جهان حدود ۰۰۰/۲۰۰/۳ تن می‌باشد. امروزه استفاده‌های غذایی، دارویی و صنعتی متعددی ازانواع خرما می‌شود.

آنچه مایه تأسف است این که بسیاری از افراد از ارزش و اهمیت خرما و نقش آن در سلامتی افراد و خانواده بی‌اطلاع‌اند، اگر توسط رسانه‌ها و دولت‌ها در این زمینه تبلیغات و اطلاع‌رسانی کافی صورت بگیرد و کارخانه‌هایی به وجود بیاید که انواع مشتقات خرما را تولید نماید و در صنعت تولیدات مواد غذایی از آن استفاده کنند،.

علاوه بر اشتغال‌زایی، ضامن سلامتی افراد جامعه خواهد بود. با توجه به اینکه امروزه مضرات بی‌شمار قند و شکر آشکار شده به‌طوری که علت و زمینه‌ساز بسیاری از بیماری‌ها به شمار می‌آید و هیچ گونه ارزش غذایی ندارد، بسیار مناسب است که مردم به جای مصرف بی‌رویه قند و شکر از شیرینی‌جات طبیعی مثل انواع خرما، عسل،کشمش و غيره استفاده کنند که هم ارزش غذایی آن بالا است و هم از سوء‌تغذیه و از بسیاری از بیماری‌ها پیش‌گیری به عمل می‌آید.

 انواع خرما

ارقام مهم خرما در تجارت جهانی

در دنیا بیش از ۳۰۰۰ رقم خرما شناسایی شده است که در نقاط و کشورهای مختلف پراکنده هستند. در جدول تعداد ارقام شناخته شده خرما در چند کشور عمده تولیدکننده این محصول بیان شده است.

تعداد ارقام خرمای شناسایی شده در چند کشور:

منبع: گمرک جمهوری اسلامی ایران. ۱۳۹۳

بسته به رقم، شرایط آب‌وهوایی و شرایط رشد همان گونه که در جدول شماره  ملاحظه می‌شود خصوصیات میوه خرما بسیار متفاوت است.

ویژگی‌های انواع خرما

منبع: گمرک جمهوری اسلامی ایران. ۱۳۹۳

از مهم‌ترین ارقام خرما که در تجارت جهانی دارای اهمیت زیادی هستند می‌توانیم به انواع ذیل اشاره کنیم.

رقم مجهول

از ارقام اصلی خرمای صادراتی در کشور مراکش است. وزن میوه آن ۴۰-۲۰ گرم و شکل آن تخم مرغی کشیده یا بیضوی با طول ۵ سانتی‌متر و عرض ۲/۳ سانتی‌متر است. در مرحله خلال به رنگ زرد- نارنجی با نوارهای قرمز تیره، در مرحله رطب کهربایی و در مرحله تمر قهوه‌ای تیره تا سیاه دیده می‌شود.

پوست میوه دارای چین و چروک نامنظم با ضخامت متوسط و چسبیده به قسمت گوشتی آن است.

قسمت گوشتی آن سفت، گوشتالود و دارای رنگ کهربایی مایل به قهوه‌ای با طعم عالی و شیرین است. هسته آن به رنگ قهوه‌ای- گردویی به وزن ۵/۱ گرم و در دو طرف دارای برجستگی‌هایی بالی شکل می‌باشد، این ویژگی خاص این رقم خرما بوده و در سایر ارقام مشاهده نمی‌شود.

از ارقام زودرس خرما است. گرچه در گروه خرماهای نرم طبقه‌بندی می‌شود ولی نسبت به ارقامی نظیر برحی و خدراوی سفت‌تر است.

رقم برحی

خاستگاه اصلی این خرما کشور عراق است. میوه آن بیضوی شکل با طول ۱/۳ سانتی‌متر و عرض ۷/۲ سانتی‌متر با وزن متوسط ۱۵ تا ۲۰ گرم است.

در مرحله خلال به رنگ زرد تیره، در مرحله رطب کهربایی و در ابتدای مرحله تمر قهوه‌ای طلایی دیده می‌شود. پوست در مرحله تمر به‌طور کامل از بخش گوشتی خرما جدا می‌شود.

قسمت گوشتی آن تیره و آبکی است. در مرحله رطب میوه بسیار شیرین است. هسته آن قهوه‌ای روشن می‌باشد. از ارقام دیررس خرما است. راندمان تولید آن بالا و به‌طور متوسط ۲۰۰ کیلوگرم به ازای هر درخت است. در عراق، اسرائیل و همچنین در تجارت بین‌المللی فقط به صورت تازه در مرحله خلال فروخته و مصرف می‌شود.

رقم دیگلت نور

این خرما دارای رنگ روشن و ظاهری شفاف است به گونه‌ای که در انواع مرغوب آن با نگهداشتن خرما در مقابل نور هسته آن قابل رؤیت است. بافت آن نرم و آبکی است. این خرما به دلیل بزرگی اندازه، رنگ روشن، طعم خوب و کیفیت عالی ارزش زیادی دارد. ۷۵% از سطح زیرکشت خرمای آمریکا به این رقم اختصاص دارد.

 رقم زاهدی

از خرماهای صادراتی ایران است که تقریباً در تمامی استان‌های خرماخیز کم و بیش کاشت می‌شود جزء خرماهای دیررس و خشک طبقه‌بندی می‌شود. شکل میوه کوتاه و ضخیم با رنگ قهوه‌ای روشن است. این رقم علاوه بر ایران در عراق و امریکا نیز کشت می‌شود.

مشخصات انواع خرمای ایران

استعمران

خرمای استعمران، که به نام (سایر) نیز شناخته می‌شود، دارای ارزش تجارتی زیادی بوده و یکی از فراوان‌ترین خرماهای استان خوزستان است. این خرما از مهم‌ترین ارقام صادراتی بوده و از خرماهای نیمه‌خشک به شمار می‌رود. رقمی دیررس با محصولی نسبتاً زیاد است. شکل خرما کشیده، رنگ خارک آن زرد و رنگ میوه آن قهوه‌ای است.

خضراوی

در استان خوزستان، دومین نوع از نظر سطح زیرکشت می‌باشد. در سایر مناطق خرماخیز نظير جهرم، کازرون، دشتستان، فسا، قصر شیرین و رامهرمز نیز کاشته می‌شود.

رنگ خارک آن سبز روشن و رنگ میوه رسیده آن قرمز مایل به قهوه‌ای است. بیشتر در حالت رطب و خرما مصرف می‌شود. از انواع زودرس خرما بوده و نرم می‌باشد.

دیری

از خرماهای خشک و نیمه‌خشک محسوب می‌شود در شرایط ایران خرمای دیررس است. این رقم دانه‌های درشتی دارد که وزن آن تا ۱۸ گرم برای هر میوه عادی است. رنگ در مراحل رسیدن از سبز به قرمز و از قرمز به قهوه‌ای تیره تغییر می‌کند. در مناطق اهواز، شوشتر، بوشهر، کازرون، برازجان و بهبهان کاشت می‌شود.

گنتار

از مرغوب‌ترین خرماهای صادراتی خوزستان است. حدود ۲ درصد محصول خوزستان را تشکیل می‌دهد. از قابلیت ماندگاری بالایی برخوردار است.

رنگ آن در مراحل رسیدن از سبز به زرد و قهوه‌ای کم‌رنگ تغییر می‌کند. این رقم خرما در شادگان، رامهرمز، بهبهان، اهواز، کازرون، اهرم، بندردیک و خرمشهر کاشته می‌شود. رنگ میوه این خرما زرد بوده و بیشتر به صورت “رطب” و “خرما” مصرف می‌شود.

انواع خرما

حلاوی

از خرماهای نرم به شمار می‌آید، بیشتر در خوزستان کاشت می‌شود. نسبت به رطوبت مقاوم بوده و در اثر باران در آن خسارت ایجاد نمی‌شود. این خرما در اواخر رسیدن چروک می‌خورد. میوه آن کوچک و جزء زودرس‌ترین انواع خرما می‌باشد.

برحی

منشاء خرماهای نرم برحی، عراق است و از این کشور به سایر نقاط خرماخیز منتقل شده است. نوعی خرمای دیررس است که نسبت به رطوبت مقاومتی ندارد. خلال آن مصرف خوراکی دارد ولی قسمت اعظم این رقم به صورت رطب و خرما مصرف می‌شود. رنگ خارک آن زرد مایل به قرمز است و شکل میوه آن درشت و گرد می‌باشد.

 شیخ عالی (شیخ خالی)

این رقم خرما در برازجان، کازرون، خورموج، اهرم، خشت و شبانکاره کشت می‌شود. رنگ میوه آن در زمان “خارک” زرد است. اندازه میوه بزرگ و قسمت پایین آن کاملاً پهن است.

شکر

چنانچه از نام آن پیداست نسبت به سایر ارقام شیرین‌تر است و میوه آن به صورت رطب مصرف می‌شود. شکل میوه کشیده و از ارقام زودرس خرما محسوب می‌شود. این رقم خرما نسبتاً خشک است.

سویدانی

این خرما تقریباً زودرس بوده و شکل میوه تقریباً گرد و به رنگ قهوه‌ای است از انواع خرماهای نرم محسوب می‌شود. رطب این خرما پس از برداشت در آفتاب خشک و مصرف می‌شود.

 زاهدی (قصب)

تقریباً در تمام استان‌های خرماخیز کم و بیش کاشت می‌شود و از خرماهای صادراتی است. جزء خرماهای خشک و دیررس طبقه‌بندی می‌شود. رنگ خارک آن زرده شکل، میوه کوتاه و ضخیم، یکنواخت و رنگ میوه قهوه‌ای روشن است. این رقم خرما در برازجان، کازرون، فیروزآباد و بوشهر، جهرم، لار، اهواز، خرمشهر و نیز عراق و امریکا کاشت می‌شود.

مرداسنگ

یکی از ارقام معروف استان کرمان است و در بندرعباس، بم، جاسک، جیرفت و میناب نیز کاشت می‌شود. رنگ میوه آن زرد و شکل دانه آن گرد و کوچک است. میوه آن به صورت خرما مصرف می‌شود.

 آل مهتری

در بندرعباس، میناب و همچنین استان کرمان کاشت می‌شود. از زودرس‌ترین انواع خرما است و میوه آن کوچک و کشیده است. قسمت اعظم این خرما را هسته اشغال می‌کند. رنگ میوه در زمان رسیدن کامل زرد است. این رقم از نظر اقتصادی بسیار با ارزش است.

پیارم

در حسن‌آباد کازرون، اطراف داراب، حاجی‌آباد، فورک، کرمان و بندرعباس کاشت می‌شود و از انواع خرمای خشک محسوب می‌شود.

خاصویی

رقمی مرغوب با طعمی بسیار شیرین است. رنگ میوه آن قرمز و اندازه آن کوچک است. در مناطقی نظیر فسا و بهبهان کاشت می‌شود و از قابلیت نگهداری بسیار بالایی برخودار است.

ربی

یکی از ارقام مرغوب استان سیستان و بلوچستان است که در ایرانشهر، زابل، چابهار و سراوان کاشت می‌شود. میوه آن بزرگ و قرمز رنگ است. رطب آن کمی سبز رنگ است.

 زریک

در میناب، قشم، بندرعباس، فسا و جهرم کاشت می‌شود. رنگ میوه زرد کهربایی واز خرماهای تر به شمار می‌رود.

مكتوم (مكتوب)

در کازرون، برازجان، اهواز، خرمشهر و قصر شیرین کاشت می‌شود. رقمی دیررس و نرم است. میوه آن گرد و دوکی شکل به رنگ زرد مایل به قهوه‌ای است. این خرما بیشتر به صورت رطب مصرف می‌شود.

کبکاب

بیشتر در مناطق خورموج، اهرم، خشت، بوشهر، دالکی، کازرون، جهرم، بهبهان و فصا کاشت می‌شود. رنگ خلال آن زرد و رنگ میوه آن به صورت قهوه‌ای تیره می‌باشد. از گروه خرماهای تر بوده و میوه آن به صورت رطب و خرما مصرف می‌شود.

شاهانی

یکی از ارقام مهم استان فارس و دومین خرمای ایران می‌باشد. از انواع خرمای نرم بوده و رنگ رطب آن قهوه‌ای و طلایی و خلال آن زرد بوده و طعمی بسیار شیرین دارد. اين رقم خرما نسبتاً زودرس است.

مضافتی

در استان‌های کرمان، سیستان و بلوچستان و بم از مهم‌ترین انواع خرما شناخته می‌شود به‌طور کلی سومین خرمای مهم ایران از نظر میزان کاشت محسوب می‌شود و میوه‌ای پهن دارد. محصول آن نسبتاً زیاد و از خرمای تر می‌باشد.

[1] Date fruit